Roman Dyboski –pierwszy polski anglista i założyciel krakowskiej anglistyki.

Rys biograficzny

Roman Dyboski urodził się w 1883 r. W roku 1901 jako wybitnie uzdolniony uczeń rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Wybrał studia germanistyczne, którym w owym czasie przewodził na Uniwersytecie Jagiellońskim wybitny uczony Wilhelm Creizenach, który stworzył na UJ najsilniejszy wtedy w Polsce ośrodek neofilologiczny. W ramach seminarium germanistycznego Creizenach prowadził wykłady o twórczości Szekspira i inspirował zainteresowania studentów w kierunku języka i literatury angielskiej. Dyboski studiował pod jego kierunkiem w latach 1901-1902.
Dalsze studia odbył za namową i poparciem Creizenacha we Wiedniu, gdzie obronił w r. 1905 pracę doktorską. Przyznane mu nastepnie stypendia naukowe pozwoliły na pracę naukową na uniwersytetach w Londynie, Cambridge i Oksfordzie. Owocem tych lat była habilitacja i powrót do Krakowa, gdzie powierzono  mu organizację Katedry Literatury i Języka Angielskiego. Jednocześnie przyjęto go natychmiast do grona profesorskiego
Organizacja nowej katedry to było duże wyzwanie, ponieważ studia anglistyczne nie były wtedy na uniwersytecie osobnym kierunkiem naukowo badawczym czy dydaktycznym. Wspierał Dyboskiego swoim autorytetem Wilhelm Creizenach, argumentując, że język angielski i kultura anglosaska są zbyt ważne i wielkie, aby mogły stanowić jedynie margines germanistyki. Ważkim argumentem był oczywiście Szekspir, który był ważną obecnością w polskim życiu kulturalnym dzięki zbiorowym dziewiętnastowiecznym  wydaniom sztuk w języku polskim (pod redakcją Kraszewskiego w Warszawie i Bigeleisena we Lwowie) i częstej obecności w polskich teatrach zarówno w zaborze austriackim, jak i rosyjskim ( w Krakowie Teatr Miejski pod dyrekcja Koźmiana miał już za sobą dwadzieścia najlepszych lat  z Szekspirem jako jednym z filarów repertuaru; znana była też wielka kariera Modrzejewskiej). Nowoutworzona Katedra nie narzekała więc na brak zainteresowania wśród studentów. Rosnąca popularność literatury angielskiej spowodowała pojawienie się literatury krytycznej. Rozprawy i artykuły pisali romaniści, pisarze i badacze literatury polskiej. Chociaż niektóre rozprawy były na wysokim poziomie, było ich niewiele i miały charakter dorywczy. Tylko angielski Romantyzm i Szekspir doczekali się bardziej szczegółowego opracowania przed szeroko rozwiniętą działalnością naukową Dyboskiego.
W latach 1911-13, w krakowskim wydawnictwie Gebethner i Wolff, Dyboski wydał Dzieła Dramatyczne Szekspira, do których napisał szkic wstępny i przedmowy do wszystkich sztuk. Po raz pierwszy w Polsce edycja zbiorowa dzieł Szekspira ukazała się w krytycznym opracowaniu anglisty. Niestety, wydanie pojawiło się to tuż przed wybuchem I Wojny Światowej i nie zostało zauważone przez krytykę. a po wojnie nie było już wznawiane, chociaż, aż do czasów II Wojny Światowej, było to najpełniej zrealizowane wydanie dzieł Szekspira. W 1914 Dyboski napisał i wydał esej O sonetach i poematach Szekspira, który był uzupełnieniem wydania dzieł z lat 1911-13. Praca była pierwszą w Polsce i przez długi czas jedyną dogłębną analizą mniej znanych i rzadziej omawianych utworów angielskiego dramaturga. Dążeniem Dyboskiego było ukazanie tych utworów oczami współczesnej mu krytyki, więc analiza uwzględniała sądy wybitnych, współczesnych mu szekspirologów.
W 1914 został powołany do służby wojskowej w Armii Austriackiej; jako oficer austriacki, dostał się do niewoli rosyjskiej. W latach 1918-19 był jeńcem wojennym obozu znajdującego się w Rosji i administrowanego przez Rosjan, a później Amerykanów. Trzechsetletnią rocznicę śmierci Szekspira w r. 1916 uczcił pracą naukową mimo trudności z docieraniem do źródeł: w r. 1917 wydał w Moskwie szkic Rytmika wysiłku i znużenia w twórczości Szekspira, w którym porównał karierę Szekspira do wznoszącej się i opadającej fali. Całą twórczość dramaturga opisał jako pasmo artystycznych wzlotów po których następowało osłabienie sił twórczych artysty. Praca została później zaprezentowana członkom Shakespeare Association w Wielkiej Brytanii i wydana w r. 1923 ich nakładem.
W 1922 Dyboski wrócił do Krakowa, otrzymał tytuł profesora zwyczajnego i ponownie objął Katedrę Anglistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim kierując nią od 1922 do 1939. Prowadził wykłady z literatury angielskiej i intensywnie pracował naukowo. Wśród jego licznych publikacji z tego okresu na uwagę zasługuje William Shakespeare (1927), pierwsza wydana w Polsce monografia ujmująca całokształt twórczości angielskiego dramaturga i dająca tak przegląd ówczesnego stanu badań nad twórczością Szekspira, jak również własną analizę dzieł.
Okres II Wojny Światowej Dyboski spędził w Krakowie. Dzięki nieobecności w mieście 6 listopada 1939 uniknął aresztowania, kiedy to grupa profesorów została uwięziona i wysłana do obozów koncentracyjnych w Sachsenhausen i Dachau. Przez cały okres wojny i okupacji Dyboski utrzymywał kontakt ze studentami. Chociaż nie prowadził wykładów na tajnym uniwersytecie, udostępnił studentom i wykładowcom swoją bogatą bibliotekę. Sam pracował jako nauczyciel, ale przede wszystkim pisał: w tym czasie powstało aż 6 monografii poswięconych literaturze angielskiej i amerykańskiej. Po wojnie, w marcu 1945, Dyboski podjął pracę w katedrze Filologii Angielskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Popularność wykładów Profesora spowodowała wzrost zainteresowania studiami anglistycznymi. Niewielkie, liczące kilkudziesięciu słuchaczy, studium filologii angielskiej ogromnie się wtedy rozrosło. Niestety, 1 czerwca 1945 Roman Dyboski zmarł nagle na atak serca.

Zainteresowania naukowe i działalność dydaktyczna oraz popularyzatorska Profesora były bogate i wielotorowe Tu wspomnimy jego osiągniecia szekspirologiczne. Nie należy nigdy zapominać, że Dyboski był uczniem Creizenacha. Ten wielki humanista przekazał swemu uczniowi głęboką i szeroką wiedzę o teatrze europejskim i na tym tle fascynację dziełami Szekspira. Dyboski zdawał sobie sprawę z braku krytycznych fachowych opracowań tekstów wielkiego dramaturga w języku polskim. Tak więc, jak tylko ukończył wcześniejszą pracę nad średniowiecznymi dziejami literatury angielskiej, jął się opracowania dwunastotomowego wydania dział dramatycznych Szekspira dla Gebethnera i Wolffa. Jego autorstwa jest ogólny wstęp do całości wydania, a także naukowe i krytyczne omówienia każdego kolejnego utworu. Imponująca jest jego erudycja: nic z najważniejszych osiągnięć współczesnej mu szekspirologii angielskiej i niemieckiej nie umknęło jego uwagi. Polski czytelnik, a szczególnie polski student, dostali do rąk dzieło wszechstronne i na bardzo wysokim poziomie naukowym; jednocześnie przyjazny styl Dyboskiego pozwalał mniej akademickiemu czytelnikowi na pełne zrozumienie i przyswojenie sobie podstawowej wiedzy o teatrze elżbietańskim i dziełach Szekspira. Opracowując wstępy do poszczególnych sztuk, Dyboski wzorował się na wtedy świeżo rozpoczętej serii naukowo opracowywanych wydań dramatów Szekspira, tzw. Arden Shakespeare. Serię tę rozpoczął tom Hamleta w opracowaniu znakomitego wtedy uczonego Edwarda Dowdena  w 1899 r. Rozbudowane wstępy dawały pełną dostępną wiedzę na temat daty, historii tekstu oraz recepcji, łącznie z autorską interpretacją sztuki. Dyboski dał więc polskiemu czytelnikowi nowoczesne, naukowe opracowanie, podobne do tego, który mieli do dyspozycji czytelnicy w j. angielskim. Niestety, z wielką szkodą dla rozwoju polskiej szekspirologii wydanie to utonęło w wojennej zawierusze: wydane w 1913 roku nie miało szans stać się podstawową pracą szekspirologiczną dla następnych pokoleń. I choć Dyboski wracał po wojnie do tego wydania i odnosił się wielokrotnie do swoich tekstów w nim zamieszczonych, nigdy nie doprowadził do jego wznowienia.
Jak wspomniano, I Wojna nie przeszkodziła Dyboskiemu w uczczeniu 300-ej rocznicy śmierci Szekspira. Jeszcze przed pełnym rozpętaniem zawieruchy wojennej wydał studium o poezji Szekspira (O sonetach i poematach Szekspira) u Gebethnera i Wolffa, tym samym zamykając omówienie naukowo-krytyczne całego dorobku dramaturga-poety. Studium to dostarczało informacje o źródłach i tradycjach poetyckich z których czerpał Szekspir, a jednocześnie pokazywało ten dorobek jako integralną część całej twórczości Szekspira. Dyboski interpretował poematy i sonety przywołując oczywiście współczesne mu sądy, ale też nie stronił od własnego zdania; w ocenach wartości tej poezji kierował się swoją wielką humanistyczną wiedzą, która pozwoliła mu wyrażać subiektywny sąd, ale też podkreślić wielkie wartości artystyczne poszczególnych wierszy. W omówieniu sonetów, choć nie uciekał od modnych wtedy odczytań biograficznych, widział w nich przede wszystkim produkt kreatywnego umysłu artysty i szukał pokrewieństwa między sztuką sonetu a sztuką dramatyczną Szekspira. Uważna lektura tego tekstu ujawni przed czytelnikiem zadziwiającą bliskość do dużo późniejszych metod analizy tekstu poetyckiego; Dyboskiego ciekawi bowiem sposób, w jaki nadawca w sonetach jest uwikłany w nieustanny dialog. W swoich interpretacjach próbował iść za nicią dialogu, to interesowało go o wiele bardziej niż odkrywanie złudnych intencji autora.   
W trakcie pobytu w Rosji napisał swoją własną naukową analizę dorobku dramatycznego Szekspira, Rytmika wysiłku i znużenia w twórczości Szekspira; została ona  wydana w Moskwie staraniem Polskiego Koła Naukowego w 1917 r., a następnie przedstawiona po angielsku w 1923 r. jako wykład dla członków elitarnego Towarzystwa Szekspirowskiego i opublikowana przez Oxford University Press. Było to niewątpliwie najwyższe osiągnięcie szekspirologiczne w jego własnych oczach. Zgodnie z modnym wówczas trendem biograficznym w krytyce i interpretacjach literackich, Dyboski wyszedł z założenia, iż nawet największy geniusz, jak każdy człowiek podlega prawom natury i ma momenty, w których zmęczenie jest przyczyną powstania słabszego dzieła. Proponując lekturę dramatów Szekspira w rytmie energii oraz znużenia, Dyboski kierował się nie tyle przyjętą chronologią sztuk, ile własną oceną doskonałości (względnie niedoskonałości) dzieła. a choć szczegółowa analiza treści i formy omawianych dramatów może z naszej perspektywy wydać się co najmniej dziwna, a niektóre wnioski podejrzane, niemniej esej ten jest dowodem intelektualnej niezawisłości autora i gotowości do naukowych sporów.
Na tym nie kończy się lista prac poświęconych Szekspirowi. W roku 1927 Dyboski wydał monografię William Shakespeare. Według jego własnych słów w przedmowie miała to być wstępna lektura dla tych, którzy szukają podstawowej informacji i orientacji w twórczości Szekspira. Ale nie jest to praca popularno-naukowa w sensie takiego właśnie wprowadzenia. Nie powtarza tu Dyboski tego, co zawarł we wstępach do wydań dramatów w 1913 r. Raczej odsyła do nich czytelnika, któremu w tej monografii oferuje całkiem nowy materiał. Pierwsze trzy rozdziały to prawdziwie doskonała panorama renesansu w Europie i w Anglii. I dopiero na tle tej panoramy w następnych rozdziałach pokazał różnorodność, bogactwo i wyjątkowość szekspirowskiej twórczości. Złożona materia powiązań, wpływów, zapożyczeń i idei nie miała dla Dyboskiego sekretów. Podobnie, jak w swej pracy na temat języka i literatury średniowiecznej, tutaj jego swoboda w poruszaniu się w przestrzeniach interdyscyplinarnych daje prawdziwie fascynujące spojrzenie na biografię i dzieła Szekspira. Rozdziały wprowadzają czytelnika kolejno w zagadnienia wczesnej twórczości, rozwój geniuszu, arcydzieła i sztuki ostatnie. Nie wszystko mu się podobało, często irytowało go to, co nie zgadzało się z jego idealizmem moralnym; prezentował wyraźnie ‘autorski’ wybór sztuk najlepszych i nieudanych; nie mniej jednak jego uczciwość naukowa kazała mu zawsze wyławiać najcenniejsze momenty i szukać śladu geniusza nie tylko poety, ale również inteligentnego i dociekliwego obserwatora natury ludzkiej w każdym utworze.
Podsumowując, trzeba powiedzieć, że Dyboski stał się pierwszym prawdziwym szekspirologiem polskim i w ten sposób otwarł nowy rozdział w polskiej humanistyce. Od jego, jakże imponujących naukowym rozmachem i erudycją prac, rozpoczęła się historia polskiej szekspirologii. Nie poprowadził nas na manowce, wprost przeciwnie: wykształcił i wskazał swoich następców, których już chyba piąte pokolenie z pełnym sukcesem wpisuje się w szekspirologię międzynarodową.

Bibliografia

Roman Dyboski:
Dzieła Dramatyczne Szekspira. Warszawa 1911-13
O sonetach i poematach Szekspira. Warszawa, Kraków: Gebethner i S-ka1914
Rytmika wysiłku i znużenia w twórczości Szekspira.Moskwa:
Drukarnia A. P. Popławskiego.1917
William Shakespeare. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza 1927

Bałuk –Ulewiczowa, Teresa, „Roman Dyboski: Social Life and Academe”. Roman Dyboski. Founder of  English Studies in Poland. red. Teresa Bela, Elzbieta Mańczak. Kraków. Wydawnictwo UJ, 1998; s.31-40
Bela, Teresa. „Roman Dyboski”. UJ Złota Księga Wydziału Filologicznego. Kraków, Wydawnictwo UJ, 2000; s. 284-289
Birkenmajer, Jozef, “Oblicze i zasługi polskiej anglistyki”. Nowa Książka 5. 1936. s.241-247
Gibińska, Marta, „Roman Dyboski – pierwszy polski anglista i założyciel krakowskiej anglistyki”, w: Rocznik Przemyski,t. 54, z. 1 (21) 2018; s. 115-131

Krajewska, Zofia. Roman Dyboski. Katowice:1968.
Mroczkowski, Przemysław. „Roman Dyboski (1883-1945). Pioneer of English Studies in Poland”,  w: Roman Dyboski. Founder of  English Studies in Poland. red. Teresa Bela, Elzbieta Mańczak. Kraków 1998, Wydawnictwo UJ; s.19-31
Stanisz, Elżbieta, Kierunki polskiej szekspirologicznej myśli krytycznej w dwudziestoleciu wojennym. Toruń  2011.